Θεωρίες συνωμοσίας...

«Ο Γιώργος πέρασε την πόρτα του ιατρείου μου αναστατωμένος. Θεωρεί ότι αδίκως ταλαιπωρούμαστε με την καραντίνα και αγανακτεί με το γεγονός ότι κλεινόμαστε στα σπίτια μας, αφού «ο ιός δεν υπάρχει». Είναι, κατά τη γνώμη του, κατασκεύασμα των ΜΜΕ, που με αυτόν τον τρόπο «ελέγχουν καλύτερα τις μάζες». Είναι εμφανές σε οποιονδήποτε ψύχραιμο αναλυτή ότι αυτή η θεωρία συνωμοσίας δεν μπορεί να σταθεί σε λογικό έλεγχο. Η πανδημία υπάρχει και προκαλεί χιλιάδες θανάτους κάθε μέρα. Δεν είναι κατασκεύασμα των ΜΜΕ το θανατικό που είχε η Ιταλία. Είναι μια δραματική αλήθεια. 

Είναι απορίας άξιον το γεγονός ότι τόσοι πολλοί συμπολίτες μας αρνούνται πεισματικά να αντιμετωπίσουν μια δυσάρεστη πραγματικότητα με λογικά μέσα, καταφεύγοντας σε θεωρίες συνωμοσίας.  Από την άλλη, φαντάζει αναμενόμενο σε μια κοινωνία «της ευκολίας» και της ήσσονος προσπάθειας, να μη θέλει κανείς να μπει στον κόπο να διαβάσει ή να σπουδάσει κάτι, για να εξηγήσει τον κόσμο. 

Η Επιστήμη είναι ένας δρόμος ανηφορικός. Απαιτεί χρόνια, συστηματική και συντεταγμένη εργασία για να εξηγήσει τα φαινόμενα. Απαιτεί πειράματα, peer reviewed δημοσιεύσεις και σκληρή ομαδική εργασία. Αντιθέτως, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένας εύκολος –πλην κατηφορικός– δρόμος. «Εξηγούν» ένα γεγονός, χωρίς να δεσμεύονται σε οποιαδήποτε αποδεικτική διαδικασία, χωρίς να μπαίνουν στον κόπο να σχεδιάσουν διπλές τυφλές– πολυκεντρικές μελέτες ελεγχόμενες με placebo, όπως κάνει η σύγχρονη Ιατρική Επιστήμη. 

Οι «οπαδοί» τους δεν μπαίνουν στον κόπο να διαβάσουν Επιδημιολογία ή Κβαντική Φυσική. Άλλωστε, για να το κάνει κανείς αυτό, χρειάζεται πολύχρονες σπουδές Ιατρικής και Φυσικής για να κατανοήσει τα εξειδικευμένα αυτά αντικείμενα. Αντί, λοιπόν, να μπουν σε αυτή την κοπιαστική διαδικασία, «εξηγούν» το κάθε γεγονός με ένα εύπεπτο βραχυκύκλωμα λογικής. 

Χωρίς κόπο, χωρίς συντεταγμένη μελέτη, χωρίς να μπουν στη διαδικασία να ρωτήσουν έναν ειδικό, αφού βρίσκουν τον λόγο του «βαρετό», «ακατανόητο» και «συμβατικό». Το βραχυκύκλωμα αυτό, όμως, θα επιτείνει την ήδη διαταραγμένη και αντιφατική εικόνα που έχει για τον κόσμο ο «οπαδός» της θεωρίας συνωμοσίας. Θα τον βυθίσει ακόμα περισσότερο σε ανορθολογικές πρακτικές και θα τον απομονώσει ερμητικά από την πραγματικότητα. Γι’ αυτό και θα δούμε τόσες ερμητικά «κλειστές ομάδες» στους συνωμοσιολόγους. 

Γι’ αυτό και η λέξη «οπαδός» είναι κατάλληλη για να περιγράψει τους φορείς τέτοιων απόψεων. Διότι στις κλειστές τους ομάδες λειτουργούν ως τυφλωμένοι «οπαδοί» που αρνούνται να δουν ότι η «ομάδα δεν τραβάει». Και είναι γνωστό ότι τα ηλεκτρικά βραχυκυκλώματα ενίοτε μας βυθίζουν στο σκοτάδι. Και για τις θεωρίες συνωμοσίας ίσως μια αποτελεσματική τακτική θα ήταν η ανοιχτή, δημόσια και με επιχειρήματα αντιπαράθεση. Αυτή θα έριχνε φως στη συσκοτισμένη σκέψη των «οπαδών».

Ο συνδυασμός μιας πολύ θλιβερής ζωής, ανεπαρκούς Παιδείας και μιας τάσης προς την ευκολία, συνάδει με αυτόν τον κατήφορο των οπαδών θεωριών συνωμοσίας. Και, φυσικά, όσοι κατασκευάζουν αυτά τα ψεύδη, εκμεταλλεύονται την άγνοια, τον πόνο και την αγωνία των πλέον ευάλωτων συμπολιτών μας, δίκην αρπακτικών.

Μερικά σχόλια:

1) Η άγνοια γίνεται αντιληπτή μόνο αν έχεις βιώσει την διαδικασία της απόκτησης γνώσης. Αν δηλαδή, δεν έχεις μορφωθεί δεν είσαι σε θέση να συνειδητοποιήσεις πως κάτι δεν το κατέχεις. Δεν έχει σχέση με το αν αυτό που λες είναι λάθος και παράλογο, δεν καταλαβαίνεις πως δεν ξέρεις τι λες. Η άγνοια θέλει την ίδια προσπάθεια με την γνώση. Δεν είναι τυχαίο πως πολλοί απ'τους συνωμοσιολόγους έχουν πολύ χαμηλή μόρφωση. Βέβαια, το να αποκτήσεις μόρφωση δεν σημαίνει πως θα παραδέχεσαι την άγνοια όταν πρέπει γιατί...

2) Κάποιοι άνθρωποι απλά είναι ψώνια. Τι να κάνουμε, υπάρχει κι αυτή η κατηγορία. Όταν είσαι τόσο βέβαιος για το πνεύμα σου που δεν μπαίνεις στην διαδικασία να τσεκάρεις αν αυτά που πιστεύεις στέκουν. Και όχι μόνο αυτό, δεν θα παραδεχτείς ποτέ πως δεν είσαι σε θέση να κατανοήσεις αυτό που προβάλεις, πως δεν έχεις τα εργαλεία για να εκφράζεις γνώμη επί του θέματος. Απλός, γνήσιος ναρκισσισμός.

3) Μέσα στους συνομωσιολόγους μπορείς να βρεις και φόβο, για δυο λόγους. Ο πρώτος είναι πως συχνά δεν μπορούν να κατανοήσουν αυτά στα οποία εκτίθενται, είτε μέσω ΜΜΕ ή μέσω internet. Όταν τα πάντα γύρω σου αλλάζουν και κινούνται με ρυθμούς απίστευτους και εσύ δεν μπορείς να τα χωρέσεις στο μυαλό σου, είναι λογικό αυτό να σε τρομάζει. Και απ'το να φοβάσαι είναι καλύτερο να υιοθετήσεις μια θεωρία που μπορεί να χειριστεί το μυαλό σου. Είναι καθησυχαστικό. 

Ο δεύτερος λόγος είναι πως μια θεωρία συνομωσίας μπορεί να επιλεγεί με τρόπο τέτοιο ώστε να μην χρειαστεί να αλλάξεις την προυπάρχουσα κοσμοθεωρία σου. Όταν τα γεγονότα σε αναγκάζουν να αναθεωρήσεις τον κόσμο γύρω σου, ένα κομμάτι της γης χάνεται κάτω απ'τα πόδια σου κι αυτό φοβίζει. Οπότε όταν έρθει κάποιος να σε διαβεβαιώσει πως καλά τα λες, δεν μπαίνεις στην διαδικασία να αναρωτηθείς και να ελέγξεις αν αυτά που υποστηρίζει είναι σωστά και λογικά.

4) Η ανάγκη να νιώθεις πως ανήκεις σε μια ομάδα και δεν είσαι μόνος σου σε αυτόν τον τρομακτικό κόσμο είναι πολύ συχνά πιο ισχυρή απ'την σημαντικότητα να γνωρίζεις κάτι αληθινό. Γι'αυτό, όπως λέτε, έχουμε έντονα φαινόμενα οπαδισμού αντί για δημόσια συζήτηση.

5) Το φαινόμενο του εκκρεμούς ή υπερβολική πόλωση. Όσο τραβάει το σκοινί η μια πλευρά τόσο αντιδράει η άλλη και τόσο απομακρύνονται μεταξύ τους. Επειδή όμως η αλήθεια συνήθως βρίσκεται κάπου στην μέση, η αμοιβαία απομάκρυνση συνήθως οδηγεί και σε απομάκρυνση απ'την αλήθεια. Κάτι τέτοιο συμβαίνει πολύ έντονα στην Αμερική που ο υπερβολικά πολωτικός Τράμπ έχει κάνει τους οπαδούς του ακόμα πιο ακραίους.

6) Υπάρχει κόσμος που απλά είναι ξεροκέφαλος και δεν του αρέσει να χάνει. Το "έχεις δίκιο, έχω άδικο" πονάει και για ορισμένους πονάει τόσο που προτιμούν να συνεχίζουν να έχουν άδικο παρά να παραδεχτούν το λάθος τους.

7) Η κοινωνική απομάκρυνση που έχει επιβάλει η ψηφιακή εποχή μαζί με την γιγάντωση της δημόσιας συζήτησης έχει προκαλέσει και κάτι ακόμα, την τσάμπα μαγκιά. Άνθρωποι που σε μια face-to-face συζήτηση δεν θα διανοούντουσαν να υποστηρίξουν αυτά που υποστηρίζουν και να αντιδράσουν με το τρόπο που αντιδρούν, τώρα το κάνουν όχι μόνο πολύ ευκολότερα αλλά και για ψίλου πήδημα. Οπότε το να λες τις χαζομάρες σου με τόνο επιδεικτικό εξηπηρετεί συχνά την ανάγκη να νιώθεις δυνατός, μάγκας, άντρας βρε αδερφέ.

8) Το internet δημιουργεί μια ψευδαίσθηση δύναμης για ομάδες ανθρώπων που υπο άλλες συνθήκες δεν θα ξέραμε καν πως υπάρχουν. Η ψεύδαίσθηση δύναμης σε συνδυασμό με τον οπαδισμό, κάνουν τις θεωρίες συνομωσίας να φαίνονται πιο διαδεδομένες απ'οτι είναι και δίνουν στον οπαδό τους θάρρος να είναι πιο ενεργός.

9) Τα media τα έχουν κάνει μαντάρα. Αντί να συμπεριφερθούν με σοβαρότητα και να ασκούν την δημοσιογραφία με υπευθυνότητα και επαγγελματισμό, έχουν πέσει κι αυτοί στην παγίδα του internet που τους ωθεί να συμπεριφέρονται στο αποτέλεσμα της δουλειάς τους σαν να είναι κάτι πολύ πρόχειρο. Η fast food ενημέρωση όχι μόνο διευκολύνει την εξάπλωση των συνομωσιών αλλά πολλές φορές τις προκαλεί κιόλας. Δείτε για παράδειγμα πόσα άρθρα (ο θεός να τα κάνει) υπάρχουν εκεί έξω που διαφημίζουν ότι βλακεία ξεστομίσουν οι διάσημοι, ακόμα και οι απλοί άνθρωποι. Αυτό λέγεται τσάμπα διαφήμιση. Και έτσι, στον βωμό των clicks, αυτό που σκέφτεται κάποιος κάπου γίνεται θεωρία που την υιοθετούν πολλοί.

10) Η έλλειψη εμπιστοσύνης και συχνά μίσος προς τους έχοντες εξουσία κάνει τους ανθρώπους, στην καλύτερη των περιπτώσεων, δύσπιστους έως και εχθρικούς προς εκείνους που λόγω θέσης μπορούν να απευθύνονται στον λαό. Βέβαια, συχνά την πληρώνουν και οι επιστήμονες που παρά το ότι δεν είναι πρόσωπα εξουσίας (απ' την ιδιότητά τους ως επιστήμονες, όχι από άλλη πιθανή ιδιότητα) ως τέτοιοι εκλαμβάνονται. Οπότε όταν κάποιος λέει άσπρο, τα θύματα αυτής της λογικής θα πουν μαύρο. Όμως, για να μπορούν να πουν μαύρο θα πρέπει να βρουν μια δικαιολογία κι αν το άσπρο είναι αληθές μια καλή δικαιολογία μπορεί να βρεθεί σε μια συνωμοσία.

11) Η ζήλια που νιώθουν ορισμένοι άνθρωποι απέναντι σε κάποιον αντικειμενικά φτασμένο σε επίπεδο κοινωνικό και ακαδημαικό, ο φθόνος δηλαδή, τους οδηγεί στο να αντιδρούν επιθετικά σε αυτά που λέει. Κάτι παρόμοιο δηλαδή με το προηγούμενο φαινόμενο αλλά με αιτία την ζήλια. Δεν μπορούν να δεχτούν πως κάποιοι άνθρωποι έχουν καταφέρει περισσότερα στην ζωή απ'αυτούς και για να μην νιώσουν χάλια για τους ίδιους προσπαθούν να φέρουν τους άλλους στο δικό τους επίπεδό. Οι επιστήμονες είναι πολύ συχνά θύματα αυτού του φαινομένου.

12) Η επιστήμη σαν διαδικασία είναι περίεργη. Σου λέει π.χ. ο άλλος "τι με νοιάζει αν ο Χ ανακάλυψε κάποιο σωματίδιο, αν δεν καθαρίσω τον δρόμο του θα πεθάνει απ'την βρώμα". Ναι, σωστά, αλλά τι σε πειράζει που ανακάλυψε το σωματίδιο, στον σβέρκο σου το έκανε; Και θα απαντήσει "αν τα λεφτά που χαλούσαν γι'αυτό το άχρηστο πράγμα τα δίνανε στην έρευνα για τον καρκίνο ή (ακόμα χειρότερα) στον μισθό μου, όλοι θα είμασταν καλύτερα". 

Εεεε, όχι, δεν θα είμασταν, δεν είναι τόσο απλό. Όμως ο επιστήμονας δεν είναι υποχρεωμένος να κάνει τον κόσμο να κατανοήσει την σημαντικότητα του έργου του γιατί πολύ απλά ο κόσμος δεν μπορεί να κατανοήσει την σημαντικότητα του έργου του. Και καταλήγουμε στο προηγούμενο φαινόμενο.

13) Στο τέλος της ημέρας όμως, ας το παραδεχτούμε ανοιχτά να τελειώνουμε, υπάρχει πολύ χαζομάρα εκεί έξω. Ο πληθυσμός των ηλίθιων στην Γη δεν είναι, δυστυχώς, μηδενικός και δεν μπορεί να γίνει. Όσο λοιπόν υπάρχει απλή. ανόθευτη βλακεία, τόσο θα υπάρχουν και θεωρίες συνωμοσίας.

(Αρθρο του Π. Ιακωβή, επεμβατικού καρδιολόγου, διδάκτορα Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ και τελειόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ).

                                                                             (Athensvoice)